Ayurved Vishva

अंगमर्द : अंग ठेचल्यासारखी पीडा
अजीर्णाशन : न पचणारा आहार
अतिसार : जुलाब
अतिस्निग्ध : ज्याचे स्नेहन हे पूर्वकर्म अति झालेले आहे असा
अधिष्ठान : आश्रयस्थान
अनुलोम : स्वाभाविक दिशेने अनुसरून असणारा
अनुलोमन : वात - पित्त - कफ आदि दोषांना स्वतःच्या मार्गाकडे वळविणे / तसे वळविणारे औषध
अनुवासन बस्ती : तेलाच्या सहाय्याने गुदमार्गातून दिलेले औषध
अन्त्र : आतडे
अभिघात : मार लागणे, धक्का लगणे
अभ्यंग : अंगाला तेल / तूप यासारखे स्निग्ध पदार्थ चोळणे
अभ्यंतर : आतील बाजुचा
अम्ल : आंबट
अम्लविपाकी : पचन झाल्यावर जे आंबटपणा निर्माण करते ते
अयोग : लागू न होणे
अर्दित : तोंड / तोंडाचा काही भाग ज्यात वाकडे होते असा आजार (फेशियल पँरँलिसिस)
अर्श : मूळव्याध
अवम्य : वमन देण्यास अयोग्य व्यक्ती
अवलेह : चाटून खाण्याजोगे औषध
अवष्टंभ : अवरोध
अविदाहि : जळजळ, दाह न करणारे
अव्यक्तरस : ज्याची चव नक्की सांगत येत नाही ते
असात्म्य : ज्याची सवय नाही असे
आटोप : पोटात गुडगुड आवाज येणे
आतपसेवन : ऊन्हात बसणे
आध्मान : पोट फुगणे
आम : १ आव २ अपक्व व दुषित अन्नरस ३ दुषित दोषांच्या एकत्रीकरणातून उत्पन्न एक घटक
आमाशय : अन्न प्रथम ज्या पोकळीत जाते तो भाग
आशय : रक्त आदी घटकद्रव्यांचे कोश
आशुकारी : शीघ्र गतीचा रोग / औषध
आसव : मद्य
आस्थापन बस्ती : मळ बाहेर काढणारी गुदद्वारातून दिली जाणारी काढ्याची बस्ती
आस्यपाक : तोंड येणे, मुखपाक
उत्कारिका : भाकरी, पोळी
उत्क्लेश : मळमळ, उलटी होईल असे वाटणे, स्वतःच्या स्थानातून घटक पदार्थ बाहेर पडेल इतपत वाढणे
उव्दर्तन : उटणे, एखादा पदार्थ कोरडा किंवा चटणीसारखा बनवून अंगाला चोळणे
उपशय : रोग कमी होणे
ऊर्ध्वजत्रूगत : छातीच्या वरच्या भागात होणारे
उर्ध्ववात : दमा, उचकी या रूपात वात वर्च्या दिशेने होणे
ओज : शरीरातील सर्व धातूंचे साररूपी पदार्थ / सत्व

कटु : तिखट
कर्णनाद : कानात आवाज होणे
कर्णपूरण : कानात औषधी तेल इ. घालणे
कर्शन / कर्षण : कृश करण्याची प्रक्रिया / लंघन
कलल : फार घट्ट नाही असे गर्भाचे सुरूवातीचे स्वरूप
कला : शरीरातील पातळ त्वचा
कल्क : औषधी वाटून केलेला चटणीसारखा पदार्थ
कल्प : औषधाचे स्वरूप उदा.चूर्ण, काढा इ.
कवल : गुळणी जी तोंडातल्या तोंडात फिरविता येते
कषाय : १) तुरट रस २) काढा
कामला : कावीळ
कास : खोकला
किटीभ : एक त्वचाविकार (सोरायसिस ?)
किट्ट : मळ
किलास : पांढरे कोड
क्लान्ति : ग्लानि
क्लेद : जलांश / द्र्वांश
क्लेदन : पातळ करणे
क्षारसूत्र : औषधी क्षार विशिष्ट पद्धतीनी लावलेला दोरा
गण्डूष : गुळणी जी तोंडातल्या तोंडात फिरविता येत नाही एवढ्या मात्रेत असते
गरपिडीत : कृत्रिमविषाची बाधा झालेली व्यक्ती
गलग्रह : घसा धरणे
गाढ : घट्ट
गात्रभेद : अंग मोडून येणे
गात्रसाद : अंग / हातपाय गळल्यासारखे होणे
गुरू : जड ( पचायला / गुणाने)
गुल्फ : घोटा
ग्रह : १) जखडणे २) ग्रहबाधा
ग्राहक : स्तंभ - मलबद्धता करणारा
ग्राही : स्तंभ करणारा

चिकित्सा : उपचार, औषधीयोजना
चिरकारी : फार दिवसांपासून असलेले
जंगम : प्राणिजन्य
जत्रु : छातीचे मधले हाडाच्या वरचा भाग ( जिथे गळा संपतो तिथे लागणारे खोलगट हाड)
जांगल : यात झाडे व पाणी कमी आहेत असा प्रदेश
जीवनीय : जीवनव्यापाराला आवश्यक

डिंब : मलाशयाचा खालचा भाग

तंद्रा : झांपड
तर्जनी : अंगठ्याजवळचे बोट
तर्पण : १) पुष्टीकरण २) डोळ्यावर उडीदाच्या पीठाचे पाळं तयार करून पातळ तूप वगैरे धारण करणे
तिक्त : कडू
तिर्यक् : तिरकस, वाकडा, वर / खाली नसलेला
त्रिक : माकडहाड
दद्रू : गजकर्ण / नायटा हा आजार
दारण : औषधी क्षार लावून फोड / गळू फोडण्याची क्रिया
दीपक / दीपनीय : भूक वाढविणारे औषध
दीपन : भूक वाढविण्याची क्रिया
दुष्टव्रण : दुषित झालेली जखम
दुष्य : वात पित्त आणि कफ या दोषांनी जे दुषित होतात ते ( धातू आणि मळ)
दोषल : वातादि दोषांचा प्रकोप करणारे
दौहॄद : डोहाळे
द्वंद्वज : दोन दोषांपासून झालेला (वातपित्त / पित्तकफ /वातकफ एकत्र होन झालेला)
नस्य : नाकावाटे द्यावयाचे औषध
नाडीस्वेद : नळीच्या सहाय्याने एखाद्या अवयवाला वाफारा देणे
निदान : १) रोगाचे कारण २) रोगाचा हेतु आणि लक्षणे ज्यात सांगितलेली आहेत असे वैद्यकाचे एक अंग
निज : शारिरीक कारणांनी उत्पन्न झालेला आजार
निराम : आम नसलेला, आमरहित, पक्व
निरुढ : ज्याला निरूह (काढ्याचा) बस्ती दिलेला आहे अशी व्यक्ती
निरुह बस्ती : मळ व दोष बाहेर काढण्यासाठी दिलेला काढ्याचा बस्ती (गुदावाटे पिचकारी)

परिपाक : पक्व होणे
परिषेक : पातळ औषध अंगावर शिंपडणे / त्याची धार धरणे
परिस्त्राव : बुळबुळित स्त्राव
पाक : १) पू होणे २) परिपाक / पक्व होणे
पाचन : १) पचविणे , पक्व करणे २) तसे करणारे औषध
पांचभौतिक : पंचभूतात्मक / पंचभूतांशी संबंधीत
पाटन : फोडणे / फाडणे
पादचतुष्टय : वैद्यकाचे चार पाय (वैद्य, औषध, सेवक , रोगी)
पानक : पन्हे
पानात्यय : अति मद्यपानाने होणारा एक आजार
पामा : आगपैण
पार्थिव : मातीपासून उत्पन्न
पिच्छिल : बुळबुळीत
पिटिका : पुळ्या
पिण्डस्वेद : औषधी पुरचुंडीने शेकणे
पित्तल : पित्तकारक
पुराण : जुने
प्रतिलोम : उलट दिशेने जाणारे (अनुलोमच्या विरुद्ध)
प्रतिसारण : कोरडे औषध चोळणे
प्रदर : स्त्रियांत होणारा धुपणीचा आजार, मासिक पाळीचा एक आजार : श्वेतप्रदर / रक्तप्रदर
प्रधमन : नळीने नाकात चुर्ण फुंकणे (नस्याचा एक प्रकार)
प्रमेह : मधुमेह आदी २० प्रकारचे मूत्रसंबंधी विकार
प्रवाहिका : कुंथुन शौचास होणे (डिसेन्ट्री)
प्रसेक : लालास्त्राव , तोंडास पाणी सुटणे एक आजार
प्रीणन : त्रुप्ती देणारे
प्लीहा : पांथरी (स्प्लीन)
फलवर्ती : जुलाब होण्यासाठी गुदात ठेवायचा वातीसारखा एक औषधाचा प्रकार
बल्य : बल देणारे
बस्ती : १) मूत्राशय २) प्राण्यांच्या मूत्राशयापासून बनविलेल्या पिशवीसारख्या साधनाने नळीच्या सहाय्याने गुदमार्गाद्वारे औषध आत सारण्याची क्रिया
बाधीर्य : बहिरेपणा
बृंहण : पुष्ट करणे, लठ्ठ करणे
भेदक : सारक, मळ पातळ करणारे
भेदन : सारक, मळ पातळ करण्याचा गुण असणारे
भेषज : औषध
मण्डल : अंगावर चकंदळ उठण्याचा आजार
मन्यास्तंभ : मान जखडणे
मस्तु : दह्याची निवळ
मात्रा : औषधाचे प्रमाण
मात्राबस्ती : तेलाचा विशिष्ठ मात्रेतील बस्तीचा प्रकार
मांसल : पुष्कळ मांस असणारे
मिथ्यायोग : वाईट / चुकिचा उपयोग
मुढगर्भ : अडलेला गर्भ
मूत्रल : लघवीचे प्रमाण वाढविणारा
मूर्धतैल : डोक्यावर तेल जिरविणे
मेदस्वी : ज्याच्या शरीरात जास्त मेद / चरबी आहे असा
मेधा : बुद्धी , धारणाशक्ती, विचारशक्ती
मेध्य : बुद्धी वाढविणारे
मोह : बेशुद्ध होणे

यकृत : काळीज (लिव्हर)
यवागु : तांदूळाच्या सहापट पाणी टाकून शिजवलेली पेज
याप्य : औषध चालू असेपर्य्न्त बरा असणारा आजार
युष : धान्याचे कढण
योग : अनेक औषधांचे मिश्रण ( उदा. सितोपलादि चुर्ण, त्रिफळा चुर्ण इ.)
योगवाहि : ज्या औषधाबरोबर दिले त्यानुसार काम करणारा व मुख्य औषधाचे कार्य वाढविणारा (कँटँलिस्ट)
रक्तार्श : रक्तीमूळव्याध
रज : स्त्रियांचा विटाळ, मासिक पाळीचा स्त्राव
रस : १) गोडखारट इ. सहा चवी २) आहारापासून तयार होणार पहिला धातू ३) पारा ४)मांसरस (मांसापासून बनविलेले सूप)
रिष्ट : मृत्युसुचक लक्षणे / चिन्ह
रुक्षण : शरीरातील अतिरिक्त स्निग्धता कमी करण्याची क्रिया
रोचक : चव देणारे
रोपण : जखम भरून आणणारे
लघु : हलके, पचायला सोपे
लंघन : उपवास
लालास्त्राव : जास्त लाळ गळणे
लीन : लपून राहिलेले / कोडलेले ( दोष / रोग इ.)
लेखन : खरडून काढण्याची क्रिया / तसे कार्य करणारे औषध
वमन : औषधांनी उलटीद्वारे कफ बाहेर काढणे , पंचकर्मातील एक कर्म
वर्ती : वात
वली : अंगावर सुरकुत्या पडणे
वातरक्त : सांधेदुखीचा एक प्रकार (गाऊट ?)
वातानुलोमन : वात दोषाला स्वस्थानी आणणारे औषध
वामक : वमन करणारे
वारुणी : एक मद्याचा प्रकार (ताडी ?)
विचर्चिका : एक त्वचारोग (इसब ?)
विदाह : पिकणे, शिजणे
विदाही : घशाशी जळजळ करणारे
बिपादिका : तळहात / तळपायाला भेगा पडणे
विबन्ध : अडथळा
विरेचन : औषधाद्वारे जुलाब करविणे , पंचकर्मातील एक कर्म
विलेपी : आटवल , पातळसर भात
विषमाग्नि : जो अग्नि कधी अन्न पचवितो तर कधी नाही.
विषुचिका : पटकी (कॉलरा)
वीर्य : १) द्रव्यांतील शीतता / उष्णता याला कारणीभूत तत्व २) शक्ती ३) रेत, शुक्र (सिमेन)
वृक्क : मूत्रपिण्ड , किडनी
वृष्य : कामोत्तेजना वाढविणारे
वेगावरोध : मलमूत्र इ.चे आलेल्या संवेदना रोखुन धरणे
व्यवायी : जे द्रव्य न पचता त्वरीत शरीरात पसरते आणि नंतर पचते ते (उदा. विष / मद्य)
शकृत् : मल, विष्ठा, शौचाचा मळ
शतधौत : शंभर वेळा धुतलेले (उदा. शतधौत घृत)
शम : उपशम, दोष कमी होणे
शमन : दोषांना समस्थितीत आणणारे
शर्करा : मूत्रावाटे बारीक रेतीसारखे खडे पडणे
शलाका : सळई (अग्निकर्म शलाका)
शल्य : सलणारा पदार्थ (फॉरेन बॉडी)
शाखा : शरीराचे हात व पाय हे चार भाग
शारीर : शरीररचनेचे शास्त्र (अँनॉटॉमी)
शिंबी धान्य : शेंगेत तयार होणारे धान्य
शिराव्यध : शीर (नस) कापून रक्त काढणे, पंचकर्मातील एक कर्म
शिरोबस्ती : डोक्यावर टोपीसारखे साधन ठेऊन त्यात औषध भरून ठेवणे, उपकर्मातील एक कर्म
शिरोविरेचन : नस्याचा प्रकार
शुक्रल : शुक्र वाढविणारे
शुष्कार्श : कोरडी मूळव्याध , केवळ मोड असणारी व ज्यातून रक्तस्त्राव होत नाही अशी मूळव्याध
शोथ / शोफ : सुज
शोधन : पंचकर्म, या कर्मांद्वारे दोष शरीराबाहेर काढुन टाकण्याची क्रिया
श्लेष्मा : कफ
श्वित्र : पांढरे कोड

संज्ञा : १) शुद्धी २) मान , परिमाण ३) ज्ञान ४) विशिष्ट अर्थ असणारा शब्द
संधि : सांधा
सन्निपात : तीन्ही दोषांचा एकत्र प्रकोप / क्षय
संन्यास : तीव्र मूर्च्छा (कोमा)
संप्राप्ती : दोषांपासून रोग निर्माण होण्याची प्रक्रिया
सम्यग् : योग्य प्रकारे, चांगल्या रितीने
संशोधन : शोधन शब्द पहा
संसर्ग : दोन दोषांचा संयोग
सहज : जन्मजात
सात्म्य : १) सवय असलेला २) पचनी पडलेला ३) औषधांनी रोग कमी होणे
साम : आमाने युक्त
स्तम्भ : जखडणे, ताठरपणा
स्निग्ध : ओशटपणा
स्नेह : तेल, तूप इ. स्निग्ध पदार्थ
स्नेहन : शरीराला स्निग्धता, ओशटपणा आणण्याची क्रिया
स्नेहपाक : औषधी घालून तेल किंवा तूप तयार करणे
स्नेहपान : तेल / तूप इ. स्नेह पिणे
स्त्रोतस : शरीरातील नळीसारखे पोकळ पदार्थ ज्यातून शरीरातील भावघटक वाहत असतात.
स्वरभंग : आवाज बसणे
स्वरस : ओले औषध वाटून, पिळून त्यातील बाजुला काढलेला द्रव भाग
स्वेदन : वाफारा
स्विन्न : ज्याला वाफारा देऊन घाम आलेला आहे असा
हनुग्रह : दातखिळी बसणे
हिध्मा : उचकी
हिम : थंड पाण्यात ठराविक वेळ औषध भिजवून, गाळून बाजुला काढलेले पाणी
हिनयोग : वमन इ. कर्म योग्य मात्रेपेक्षा कमी लागू होणे
हॄद्ग्रह : हॄदयात जखडल्यासारखे वाटणे
हॄद्य : मनाला प्रिय
हॄल्लास : मळमळ